تجوید

تَجْوید، علم قرائت فصیح قرآن و فنّ تلفظ صحیح حروف آن است. این علم مجموعه قواعد و ضوابطی را برای صحیح خواندن حروف و کلمات قرآن و نیز دیگر مباحث آوا‌شناسی در برمی‌گیرد. در مرحله عملی، این مهارت بر اساس اداء و استماع به افراد آموزش داده می‌شود. فقها تلفظ صحیح حروف عربی در نماز را واجب می‌دانند؛ اما رعایت قواعد تجوید را لازم نمی‌دانند.

علم تجوید، در مجموعۀ علوم قرآنی و فنون عربیت جای داشته و از آغاز با مطالعات آوا‌شناسی زبان عربی همراه بوده و مسائل و مباحث آن همواره با علم وقف و ابتدا، علم الاداء و علم قرائات هم‌پوشانی داشته است.

مفهوم‌شناسی

تجوید در لغت به معنای تحسین، زیباسازی، نیکو گفتن، سالم و بی‌عیب گردانیدن است تجوید برگرفته از جَوْدَت (نیکویی) و جَیِّد (نیکو) متضاد رَدِیّ (وازده و نامرغوب) که در اصطلاح نیز نزدیک به همین معنا گرفته شده است. در اصطلاح، عبارت است از تلفظ حروف عربی از جای خود، به گونه‌ای که حق صفات هر حرف و نیز احکام آن بخوبی اداء و رعایت شود. هدف از علم تجوید توانا ساختن قاری بر تلاوت زیبا و استوار و تلفظ فصیح حروف قرآن کریم و حفظ زبان از اشتباه در خواندن کتاب الهی است. ابن جزری (متوفی ۸۳۳) در التمهید فی علم التجوید تجوید را زیور تلاوت و زینت قرائت می‌داند.

ترکیب اضافیِ «تجوید قرآن» یک اصطلاح متأخر است.

در عهد صحابه و تابعین نیز، تنها دو مورد از کاربرد واژۀ تجوید برای قرآن گزارش شده است: یکی، روایت منسوب به ابن ‌مسعود: «جَوّدوا القُرآنَ» که احتمالاً تصحیف یا نقل به معنا در آن راه یافته ، و دیگری سخن مشهور امام علی (ع): «الترتیل تجوید الحروف و معرفة الوقوف» که به صورت «الترتیل هو حفظ الوقوف و بیان الحروف» نیز روایت شده ست.

به نظر اغلب فقها، تلفظ صحیح حروف عربی در قرائت حمد و سوره نماز واجب است، اما فراگیری تجوید و اجرای همه ضوابط آن، بدانگونه که قاریان ممتاز رعایت می‌کنند، شرعاً واجب نیست بلکه از محسّنات و امور تخصصی تلاوت به شمار می‌آید.

مسائل تجوید

تجوید را می‌توان به دو بخش نظری و عملی تقسیم کرد:

• تجوید نظری مجموعه قواعد و ضوابطی است که دانشمندان مسلمان برای صحیح خواندن حروف و کلمات قرآن وضع نموده‌اند، از قبیل بحث مخارج حروف، صفات حروف، تفخیم و ترقیق، ادغام، مدّ و قصر و مانند این‌ها.

به طورکلی، در تجوید از دو جهت به حروف و صدا‌ها توجه می‌شود؛ یکی تلفظ صحیح هر حرف به صورت منفرد با رعایت صفات لازم آن (حق حرف)، و دیگری تلفظ هر حرف با توجه به حرف مجاور آن در ترکیب (مستحق حرف).

• تجوید عملی، فن و هنر تلاوت قرآن کریم بر اساس تلفظ صحیح حروف و اصوات، با لهجه فصیح عربی است. این بخش مبتنی بر اداء و استماع است. تجوید از فنونی است که باید از طریق تمرین در قاری ملکه شود از قدیم مرسوم بوده که قارى قرآن همچون راوى حدیث، از شیخ خود «اجازه قرائت» بگیرد. در حال حاضر نیز در بلاد عربى مانند مصر، سودان و عربستان هنوز این رسم جارى است و قرائت قاریان بر اجازه شیوخ آنان مبتنى است.

• گاهی در منابع علم تجوید، مباحث دیگری غیر از آواشناسی نیز مطرح می‌گردد که از آن جمله است: علم مرسوم الخط که شامل مباحثی چون مقطوع و موصول، حذف و اثبات و جز اینهاست؛ مباحثی از علم صرف، مانند التقای ساکنین و همزه وصل؛ و‌گاه مطالبی از علم وقف و ابتدا که بیشتر با مفاهیم قرآن از لحاظ جمله بندی و آغاز و پایان عبارت‌ها و آیات ارتباط دارد، هرچند بحث کیفیت وقفِ آخر کلمات از مباحثی است که دقیقاً با آوا‌شناسی و آواهای قرآنی ارتباط دارد.

کاربردهاى واژه تجوید

امروز واژه تجوید در مفاهیم گوناگونى به کار مى‌رود. این کاربرد‌ها عبارت‌اند از:

1. تجوید نظرى یا علم تجوید
2. فنّ تجوید یا تجوید عملى

1. قرائت به روش تحقیق: در مصر امروزى، علاوه بر اصطلاح مرسوم، به گونه‌ای از قرائت، «قرائت مُجَوَّد یا تجوید القرآن»گفته می‌شود. این قرائت، شمرده و آهنگین است. «تحقیق» نوعى از قرائت است که در آن الفاظ، شمرده و پى‌درپى و با رعایت همه قواعد تجوید ادا مى‌شود. گاهی بر روی دوره‌های تلاوت قرآن عنوان «المصحف المُجَوَّد» دیده می‌شود. در مصحف مجوّد، کلمات قرآن با تأنی و وقار خوانده و قواعد تجوید به طور کامل رعایت می‌گردد. در این روش، از «اَلحان» استفاده و نغمات آهنگین با یکدیگر ترکیب می‌شود. قرائت تحقیق محمد عبدالصمد عبدالباسط و شیخ محمود خلیل حُصَری از این نوع است. تلاوت سی جزء قرآن با این روش حدود شصت تا هفتاد ساعت به طول می‌انجامد. اگر تلاوت با سرعت بیشتری انجام شود، به آن «المُصْحَفُ المُرَتَّل» می‌گویند. تلاوت کامل قرآن با این روش در حدود سی ساعت طول می‌کشد.

تفاوت میان کاربرد واژه «تجوید» در فن تجوید (کاربرد تخصصى) و کاربرد مصرى معاصر این است که بر اساس نخستین کاربرد، عنایت، تنها نسبت به تلفظ صحیح و فصیح الفاظ وحى معطوف است؛ اما در کاربرد دوم، توجه به تلفظ صحیح و فصیح آمیخته با لحن و آهنگى زیباست.

در ۱۴۱۴، قرآنی در سوریه با عنوان مُصحفُ التَّجوید به چاپ رسید که برخی قواعد تجویدی را با رنگهای مختلف نشان می‌دهد. ضبط قرائت قاریان مشهور، یکی از روشهای یادگیری قرآن با رعایت فن تجوید است.

اولین تلاوت مجود

اولین تلاوت مُجوَّدی که ضبط شد، تلاوت استاد شیخ محمد رِفْعَت در مصر بود. یکی از تلاوتهای این استاد، به عنوان شاهکاری هنری و دینی از رادیو بریتانیا پخش گردید. برخی از قاریان برجسته مصری عصر حاضر عبارت‌اند: شیخ محمد عبدالباسط عبدالصمد که به سبب قرائت مُجوَّدش شهرت یافت؛ شیخ محمودخلیل حصری که به سبب ضبط اولین دورة مصحف مُرَتَّل در رادیو مصر، بسیار مورد تمجید قرار گرفت؛ شیخ محمدصِدّیق مِنشاوی که مصحف مرتّل وی شهره است. ؛ شیخ مصطفی اسماعیل (اکبرالقرّاء)؛ شیخ ابوالعَیْنَیْن شُعَیْشَع؛ شیخ کامل یوسف بَهتیمی؛ شیخ عبدالفتاح شعشاعی؛ شیخ علی البَنّا و شیخ راغب مصطفی غَلْوَش.

قاری

قاری قرآن روش صحیح تلفظ و ادای کلمات قرآن را از استاد ماهر و شیخ خود فرا می‌گیرد، سپس آنچه را فراگرفته است، بر استاد می‌خواند تا وی تصحیح کند و به قاری اجازة قرائت دهد. این سنّت از صدر اسلام رایج گردیده و قرائت الفاظ قرآن در ‌‌نهایت دقت و امانت نسل به نسل حفظ شده و به ما رسیده است. وجود مدارسِ حفظ و قرائت قرآن با نامهای گوناگون نیز گواه بر این مطلب است. در بارة مُصعَب بن عُمَیر که رسول خدا او را برای تعلیم قرآن و احکام اسلامی به مدینه فرستاد، آمده است که وی در «دارالقرّاء» فرود آمد . به گفته ابن جزری، مصعب بن عمیر اولین کسی بود که «مُقرِی» نامیده شد. بنابراین، تجوید عملی، هنر و فنی است که از طریق مُشافهه حاصل می‌شود و در قاری به صورت ملکه در می‌آید و تفاوت درجه قاریان در این امر کاملاً مشهود است.

یکی از مهم‌ترین مسائل در تلاوت قرآن فصاحت است. قاری قرآن هنگامی موفق است که بتواند هریک از حروف و اصوات را مطابق لهجه فصیح عربی ادا کند. در آیین نامة مسابقات جهانی حفظ و قرائت قرآن کریم که در ایران برگزار می‌شود، از مجموع چهل امتیازی که به تجوید تعلق می‌گیرد، چهار امتیاز به فصاحتِ تلاوت اختصاص دارد.

منشأ تجوید

در بارة اصل و منشأ تجوید و علم آوا‌ها (علم الاصوات) در فرهنگ اسلامی، اطلاع دقیقی در دست نیست. پیش از مسلمانان، این علم نزد یونانیان و هندیان وجود داشته و بیشتر برای خواندن متون مذهبی به کار می‌رفته است. یونانیان در بارة حروف ملفوظ، بر اساس کیفیتِ استماع بحث می‌کردند (آوا‌شناسی شنیداری) و به کیفیت تولید حروف و نقش اندامهای صوتی در تلفظ توجهی نداشتند. هندیان، برخلاف یونانیان، اساس کار خود را بر کیفیت تولید حروف قرار دادند (آوا‌شناسی تولیدی) و ازینرو آوا‌ها را بسیار دقیق‌تر از یونانیان وصف کردند.

کتب علم تجوید

آثار نخستین

• القصیدة الخاقانیة تدوین ابومزاحم موسی بن عبیداللّه بن یحیی بن خاقان مشهور به خاقانی ([سال ۲۴۸ هجری قمری|۲۴۸]]ـ۳۲۵ق) نخستین اثر مستقل در علم تجوید است . قبل از آن نیز برخی مباحث راجع به علم تجوید، تدوین شده بود، اما به عنوان علمی مستقل معرفی نشده بود، بلکه در خلال علم قرائات به قواعد تجویدی آن نیز اشاره می‌شد، مانند ادغام در قرائت ابوعمرو بصری و سَکْت بر همزه در قرائت حمزة بن حبیب.
• العین اثر خلیل بن احمد فراهیدی، نخستین اثر موجود که در آن مبحث مخارج حروف مطرح شده است. برخی در انتساب این کتاب به او تردید دارند .
• الکتاب اثر سیبویه؛ اندکی بعد سیبویه (متوفی ۱۷۷)، شاگرد خلیل، کتابی در نحو و ادبیات عرب تألیف کرد و در پایان آن مبحثی را به تلفظ حروف و مخارج و صفات آن‌ها اختصاص داد . پس از وی بیشتر دانشمندان مسلمان، روش او را در تبیین مخارج حروف و صفات آن برگزیدند و گاهی چیزی بر آن افزودند، مثلاً ابن جنّی (متوفی ۳۹۲) در بحث صفات حروف، صفات اِصمات و اِذلاق را به صفات متضاد افزود . به عقیدة رابینز ، زبان‌شناس انگلیسی، سیبویه برای وصف آوا‌شناختی حروف عربی، روش جدید و منحصر به فردی ارائه کرد که بمراتب از علم آوا‌شناسی غربی، چه در دوره سیبویه چه در دوره‌های پیش از او، کمال یافته‌تر بود. سیبویه و دیگر دانشمندان مسلمان توانستند اندامهای گفتار و شیوه تولید حروف را به روشی منظم تبیین کنند. ایشان وصف آوا‌ها و حروف را از جایگاه پسین (حنجره و حلق) شروع و به جایگاه پیشین (لب‌ها و خیشوم) ختم نمودند و مختصاتی چون «اطباق» (نرمکامی شده) را که ویژه اصوات مُفَخَّم عربی است، بخوبی شناخته و وصف کردند. همچنین اصوات عربی را به مجهور و مهموس تقسیم کردند، که این تقسیم بندی بدون هیچگونه اشتباهی صورت گرفته است.

کتب قرائات

علم تجوید منشعب و برگرفته از علم قرائات است و در کتب قرائات بخشهایی بدان اختصاص یافته است. از کتب معروفی که قبل از کتاب سیبویه تألیف شده‌اند، اینهاست:

• القراءات یحیی بن یَعْمُر (متوفی ۹۰)
• القراءات ابان بن تغلب کوفی (متوفی ۱۴۱)
• القراءات مُقاتل بن سلیمان (متوفی ۱۵۰ق)
• القراءات ابوعَمرو بن علاء (متوفی ۱۵۴ق)
• القراءات حمزة بن حبیب الزیّات (متوفی ۱۵۶ق)
• القراءة محمدبن حسن رواسی کوفی (متوفی ح ۱۷۰)
• القراءات عبدالحمید بن عبدالمجید اخفش اکبر (متوفی ۱۷۷)
• السبعة فی القراءات تألیف ابن مجاهد؛ نخستین کسی که از میان قرائتهای متعدد، هفت قرائت را برگزید، ابن مجاهد (متوفی ۳۲۴) بود. وی در کتاب معروف السبعة فی القراءات، ضمن بررسی قرائتهای گوناگون، به بحث در بارة قواعد صوتی و تجویدی هر قاری پرداخته است. اهم این قواعد عبارت‌اند از: احکام نون ساکن و تنوین در قراءات سبع،‌های کنایه، احکام همزة منفرد، احکام دو همزه (تسهیل، ابدال، حذف)، مدّ و قصر، فتح و اِماله، اِشمام و رَوْم.
• المحتسب فی تبیین وجوه شَواذّ القراءات تألیف ابن جنّی؛ وی با تألیف این کتاب به توجیه قواعد صوتی و تجویدی قرائات شاذ (غیر از قرائتهای هفت گانه) پرداخت.
• التیسیر فی القراءات السبع اثر ابوعَمرو عثمان بن سعید دانی (متوفی ۴۴۴)؛ التیسیر مهم‌ترین اثر در علم قرائات است. مباحث این کتاب‌‌ همان مباحثی است که قبلاً در کتاب السبعه آمده بود.
• التحدید فی الاتقان و التجوید اثر دیگر ابوعمرو است. وی سبب تدوین آن را کم توجهی معاصرانش نسبت به تجوید تلاوت و تحقیق قرائتِ قرآن ذکر کرده است.

آثار مهم در علم قرائات و تجوید

از قرن چهارم و پنجم به بعد، آثار بسیاری در علم قرائات و تجوید تدوین شد.

• قصیدة حِرْزالامانی و وجه التهانی سرودة ابوالقاسم بن فِیُّره شاطبی (متوفی ۵۹۰)؛ این کتاب بر پایه کتاب التیسیر فی القرائات السبع نگاشته شده است. این کتاب مورد استقبال فراوان قرار گرفته است. بیش از سی شرح بر این کتاب نوشته‌اند. از جمله این شروح:
  • سراج القاری المبتدی و تَذکار المقری المنتهی تألیف ابوالقاسم علی قاصح عذری (متوفی ۸۱۰)،
  • ارشاد المرید الی مقصود القصید اثر علی محمد ضباع تألیف ۱۳۵۷ق
  • الوافی فی شرح الشاطبیه فی القراءات السبع اثر عبدالفتاح عبدالغنی قاضی (متوفی ۱۴۰۳).
• النشر فی القراءات العشر تألیف ابن جزری. که اواخر جلد نخست و بخشی از جلد دوم آن به احکام تجوید اختصاص دارد.
• المنظومة الجزَریة فی التجوید تألیف دیگر ابن حرزی که در آن احکام تجوید در ۱۰۷ بیت آمده است. از شروح مهم این منظومه:
  • المِنَح الفکریة نوشتة علی بن سلطان محمد قاری
  • الدقائق المحکمة فی شرح المقدمة نوشتة شیخ زکریا انصاری است.
• لطائف الاشارات لفنون القراءات تألیف شهاب الدین احمدبن محمد قَسطَلانی (متوفی ۹۲۳)، علاوه بر پرداختن به علوم مختلفِ قرائت قرآن، بحثی ابتکاری در مقایسة حروف دارد که در آثار پیشین کمتر به چشم می‌خورد.
• الکتاب تألیف سیبویه؛ صرف نظر از مباحث احکام تجوید، در بیشتر آثاری که در بارة مخارج و صفات حروف است، مطالبی آمده که سیبویه در الکتاب آورده است و مؤلفانِ سپسین گاهی در مطالب سیبویه تغییری مختصر داده یا مطالبی بر آن افزوده‌اند.
• رسالة اسباب حُدوث الحروف تألیف ابن سینا؛ تنها کسی که در این میان روش جدیدی ارائه کرد، ابن سینا بود. وی رسالة خود اسباب حُدوث الحروف را با بحث در بارة کیفیت تولید صوت آغاز کرده و سپس کیفیت تولید حروف و مخرج هریک را بیان کرده و در فصلی به تشریح اندامهای گفتار انسان، از قبیل حنجره و حلق و زبان و دهان، پرداخته است. او نخست به حدوث و تولید حرف توجه کرده و سپس کیفیت استماع حروف را توضیح داده است. در واقع، ابن سینا در آن زمان به اصول تجویدی و آوا‌شناسی تولیدی (مخارج الحروف) و همچنین آوا‌شناسی شنیداری (صفات الحروف) دست یافته بود، هرچند روش علمی و پژوهشی او با دیگران متفاوت است. البته ترتیب مخارج حروف در بیان ابن سینا به ترتیب سیبویه نزدیک، اما با آن متفاوت است.

فقه تجوید

میان نظر فقها و قاریان درباره لزوم رعایت قوانین تجوید اختلاف است. قاریان رعایت قواعد را واجب عینی می‌دانند. اما فقیهان تنها برخی از قواعد را لازم می‌دانند و حتی گاهی به افراط در تجوید هشدار داده‌اند.

• دیدگاه قاریان: علم تجوید، در پرتو پیوند با قرآن مجید، همواره در جوامع اسلامی از نوعی ویژگی و قداست برخوردار بوده است. اهل تجوید، با اعتقاد به اینکه خداوند قرآن را با تجوید نازل فرموده، و از سوی پیامبر اکرم (ص) با تجوید به ما رسیده است، فراگیری و رعایت قواعد تجوید را بر عموم مسلمانان لازم، و قرائت قرآن را بدون رعایت تجوید ــ در حال نماز و چه بیرون از نماز ــ گنـاه و نـاروا و «غش در تلاوت» تلقـی کرده‌اند. و «حق تلاوت» (تلاوت راستین و بایستۀ قرآن) را منوط و مشروط به تعلیم و تعلم و رعایت دقیق تمامی قواعد تجوید دانسته‌اند. این امر تا جایی است که در سراسر جهان اسلام به شهرت پیوسته است که تعلیم و تعلم تجوید شرعاً واجب کفایی و رعایت قواعد آن به هنگام قرائت قرآن واجب عینی است.
• دیدگاه فقیهان: اما فقهای مذاهب اسلامی، از آنجا که موضوع کارشان افعال مکلفان بوده است و با نگاهی کاربردی و فراگیر به موضوعات و مسائل تجوید نگریسته‌اند، در مقام فتوا، عملاً قواعد تجویدی را به لازم و غیر لازم تقسیم کرده‌اند و تنها رعایت قدر لازم از تجوید را در مواردی واجب، و در مواردی مستحب دانسته‌اند.

فقها به استناد آنکه عمدۀ مباحث تجویدی در عهد نبوی (ص) مطرح نبوده، و در سده‌های بعدی توسط قراء اختراع شده است، نه عُرف اهل تجوید و قرائت، بلکه عرف عرب‌زبانان را ملاک صحت و مقبولیت قرائت از نظر شرعی دانسته‌اند و جواز و وجوب تجویدی در اصطلاح قاریان و مقریان را از وجوب و جواز شرعی نزد فقیهان و مجتهدان متمایز گردانیده‌اند؛ حتى برخی از عرفا، فقها و قراء دربارۀ پرداختنِ فراوان به مُحسِّنات تجویدی و تقیّد افراطی نسبت به رعایت ظرایف تجوید، هشدار داده، و گاهی آن را تلبیس ابلیس و حجاب میان انسان و قرآن تلقی کرده‌اند.

استفاده از تصاویر برای آموزش

در کتب تجوید، مؤلفان مستقیماً به موضوع صوت‌شناسی (آوا‌شناسی)، یعنی آوا و حروف و ساختار کلمات در قرائت قرآن، می‌پردازند و گاهی برای فهم کامل آن‌ها از تصاویر و توضیحاتی استفاده می‌کنند. نخست حروف الفبای عربی همراه با مخارج حروف، یعنی جایگاه تلفظ آن‌ها در دستگاه گفتاری انسان و خصوصیات بیان آن‌ها، بررسی می‌شود. در اطلس اصوات اللغة العربیة تصاویری واقعی از حنجره، حلق، دهان، دندان‌ها و لب‌ها با پرتونگاری تهیه شده است. در نرم افزارهای رایانه‌ای، از جمله «نرم افزار آموزش تجوید»، این تصاویر به وسیلة رایانه بازسازی شده است که محل دقیق تلفظ هر حرف را در هنگام تلفظ آن نشان می‌دهد.

صفات حروف

در مبحث صفات حروف، حروف الفبا را بر اساس کیفیت صوتی و خصوصیات هریک، در دو دسته صفات متضاد و غیرمتضاد قرار می‌دهند. صفات متضاد شامل ده صفت‌اند که در دو گروه پنج تایی قرار دارند. هریک از حروف می‌تواند فقط پنج صفت متضاد را به خود اختصاص دهد. در میان حروف الفبای عربی، ده حرف ف ح ث ه ش خ ص س ک ت صفت «هَمْس» دارند و بقیة حروف «مجهور» هستند. هشت حرف أ (همزه) ج د ق ط ب ک ت دارای صفت «شدت» و بقیه دارای صفت «رخوت»‌اند. البته علمای تجوید، پنج حرف ع م ر ل ن را دارای صفتی بین شدت و رخوت دانسته‌اند. هفت حرف خ غ ق ص ض ط ظ صفت «استعلاء» و بقیه صفت «اِستفال» دارند. چهار حرف ص ض ط ظ صفت «اِطباق» و بقیه صفت «انفتاح» دارند.

شش حرف ف ر م ن ل ب صفت «اِذلاق» و بقیه صفت «اِصمات» دارند.

جز صفات متضاد، صفات دیگری مطرح است که صفت ضدی برای آن‌ها ذکر نکرده‌اند، از جملة آنهاست: صفت «قَلقَله» در پنج حرف ق ط ب ج د، وقتی که ساکن باشند؛ صفت «تکریر» در حرف ر؛ صفت «صفیر» در سه حرف س ص ز؛ صفت «تَفَشّی» در حرف ش؛ صفت «انحراف» در دو حرف ل ر؛ صفت «استطاله» در حرف ض؛ صفت مدّ در الف، واو، و یای مدّی؛ و صفت «نَبْر» در همزه.

دیگر عناوینی که در علم تجوید مطرح‌اند عبارت‌اند از: تفخیم و ترقیق حرف «لام» جلاله و حرف «راء»، ادغام تام و ناقص، ادغام متماثِلَین، ادغام متجانِسَین، ادغام متقاربَین، احکام نون ساکن و تنوین شامل اخفا و اظهار و اِقلاب و ادغام، احکام میم ساکن، مدّ و قصر شامل مدّ طبیعی و مدّ متصل و منفصل و صله و مدّ لازم و مدّ عارض و غیر آن، احکام لام ساکن، احکام‌های کنایه؛ احکام همزه شامل تحقیق همزه، تسهیل ابدال و حذف، امالة کبری» و تقلیل، اشمام، و رَوْم و غیر آن.

تجوید بر اساس قرائت حفص از عاصم

تجویدی که اکنون در بیشتر کشورهای اسلامی تدریس می‌شود، بر اساس ضوابط روایت حفص از عاصم کوفی است. عاصم یکی از قاریان سبعه بود. وی قرائتش را از ابوعبدالرحمان سُلَمی فراگرفته و سلمی نیز قرائتش را از علی(ع) اخذ نموده بود. البته در برخی بلاد اسلامی،

مانند شمال و غرب و می‌انة آفریقا و مصر، روایت وَرْش مصری از نافع مدنی رایج است. برخی احکام تجویدی ورش با حفص متفاوت است، مانند ترقیق راء، تفخیم لامات، نقل حرکت همزه، تقلیل و امالة بَیْن بَیْن. در لیبی، موریتانی و بخشی از تونس و الجزایر روایت قالون، راوی دیگر نافع مدنی، متداول است. در سودان نیز روایت دُوری از ابوعمرو بصری رایج است.

جستارهای وابسته

• قرائت

پانویس

منابع

پیوند به بیرون